एकतर्फी प्रेम म्हणजे काय?
बरेच जण म्हणतात की, ‘एकतर्फी प्रेम’ हे प्रेमच नसतं.. पण असं नाहीये..
याचे तीन sub sets आहेत..
१. या पहिल्या प्रकारात फक्त एकालाच Infatuation/मोह असतो.. म्हणजे, इथे एकालाच आकर्षण आहे आणि दुसऱ्याला ते अजिबातच मान्य नाही, किंवा माहितीच नाही, असा प्रकार हा ‘प्रेम’ कसा असेल, हा प्रश्न आपल्या मनात येणं साहजिकच आहे.. पण Infatuation(मोह) ही प्रेमाचीच भावना आहे.. ती जोपर्यंत दुसऱ्याला निरुपद्रवी आहे, तोपर्यंत तरी ती प्रेम म्हणून ठीक आहे.. पण जेव्हा त्रास देणं सुरू होतं तेंव्हा ते ‘प्रेम’ उरत नाही.. कारण त्रास/सूड/बदला या प्रेमाच्या भावना नाहीयेत..
“एकतर्फी प्रेमातून ऍसिड हल्ला” अशा प्रकारच्या बातम्यांच्या हेडलाईन्स हा सनसनाटी निर्माण करण्यासाठी केलेला निव्वळ ठरकीपणा आहे.. Everything is fair in Love and War.. हे अत्यंत चुकीच्या पद्धतीने वापरलं जातं, किंवा चुकीच्या पद्धतीने घेतलं तरी जातं.. कारण जेंव्हा दुसऱ्यावर बळजबरी केली जाते, किंवा सूड घेतला जातो, तिथं ते प्रेम नसतं.. किंवा असं म्हणू शकतो की, तिथं उरलेली भावना ही प्रेमाची निश्चितच नसते.. आणि दुसरं म्हणजे, ती त्याची प्रेयसी नसते, जरी त्याचा उल्लेख बहुतांश बातम्यांत प्रेमवीर किंवा प्रेमवेडा असा केलेला असला तरी तो केवळ तीव्र मोहाच्या धुंदीत तारतम्य हरवून बसलेला एक कामांध वळू असू शकतो!, प्रेमवीर अजिबातच नाही..
२. या दुसऱ्या प्रकारात एकमेकांची ओळख किंवा मैत्री असते, पण यातला एकच जण प्रेमाच्या पातळीवर गेलेला असतो (म्हणजे त्याच्या बाबतीत त्यात Passion/उत्कटता add झालेली असते).. पण दुसऱ्या व्यक्तीच्या मनात मात्र अजून ‘मैत्री’ व्यतिरिक्त इतर भावना नसतात..
हा किंवा ही आपल्यावर खूप प्रेम करतेय किंवा करतोय, हे माहिती असून देखील आपल्या मनात मात्र ‘मैत्री’ जपत नातं पुढं नेणं काहींना जमतं तर काहींना नाही जमत.. यात भावनिक कुचंबणा खूप होते.. पुढं शारीरिक आकर्षणाचा भर ओसरल्यावर (किंवा गौण झाल्यावर) त्यांच्यात प्लेटोनिक नातं निर्माण होऊ शकतं..
एकदा एक प्रकारचं प्रेम लेबल केलंय म्हणजे ते तसंच राहील असं समजणं चूक आहे.. माणसाच्या भावना ह्या बदलत्या असतात. म्हणून प्रेम देखील एका प्रकारातून दुसऱ्यात बदलू शकतं.. आणि प्रेमाचे हे ‘प्रकार’ पाडत वगैरे बसायचं नसतं, तर ते असतातच.. या लेखमालेतून फक्त त्यांची थोडक्यात तोंडओळख सांगितली आहे.. असो..
३. एकतर्फी प्रेमाचा तिसरा प्रकार म्हणजे, स्वप्नरंजन प्रेम.
यात आवड/मोह हा भाग खरा असतो, पण बाकीची Intimacy ही Imaginary असते.. पहिल्या प्रकारात आणि यांत पुसट रेषा आहे.. या तिसऱ्या प्रकारातले लोक आपल्या मनातल्या प्रेमाच्या प्रतिमेच्या प्रेमात असतात..
कित्येक मुली हिरोंवर आणि मुलं हिरोईन वर हे ‘स्वप्नरंजन प्रेम’ करत असतात.. मनातल्या मनात मांडे खात असतात, त्यांच्या पिक्चरमधल्या भूमिकांवर भाळलेले असतात, आणि त्यावरून प्रत्यक्षातल्या अपेक्षा ठेवत असतात.. बरेचसे जण आणि काही जणी त्यांच्या सोबत शारीरिक जवळीकीचे स्वप्नरंजन देखील करत असतात. त्यांच्यावरील टीका यांना सहन होत नाही, इतकेच काय पण त्यांच्या निगेटिव्ह भूमिका देखील यांना सहन होत नाहीत. वेडे फॅन्स किंवा भक्त असतात हे लोक..
हे झालं हिरो-हिरोईन बद्दल.. पण दिसण्यापेक्षा एखाद्याच्या बुद्धिमत्तेचं, सेन्स ऑफ ह्युमरचं, आणि विचारांचंच आकर्षण वाटतं तेंव्हा त्याला Sapiosexual Love म्हणतात..
असो..
का होतं हे मनातल्या मनात एकतर्फी प्रेम किंवा स्वप्नरंजन?
समजा, एखादा मुलगा/मुलगी खूप आवडतीये पण एकमेकांत असलेल्या परिस्थितीच्या किंवा स्टेटसच्या वेगळेपणामुळे म्हणा, त्या व्यक्तीला आपण कधीच मिळवू शकणार नाही याची जाणीव असते, मग अशा वेळी माणूस त्या व्यक्तीवर पहिल्यापासूनच एकतर्फी प्रेम किंवा स्वप्नरंजन करू लागतो.. समजा समोरची व्यक्ती ‘मॅरीड’ आहे, त्यामुळं ती व्यक्ती ‘आऊट ऑफ रिच’ असल्याने, कित्येक जण/जणी त्या आपल्याला आवडलेल्या व्यक्तीवर असं स्वप्नरंजन प्रेम करत असतात.. तिला/त्याला/समाजाला आपल्या मनातलं हे प्रेम कळलं तर होणारी भावनिक गुंतागुंत कुठलंही अप्रिय वळण घेऊ शकते याची सजग जाणीव असते, मग अशा वेळी मनातल्या मनातच हे अव्यक्त प्रेम जोपासलं जातं.. त्याच्याशी/तिच्याशी मनातल्या मनातच ‘समांतर संसार’ केला जातो.. [ यात आपण आपल्या जोडीदाराशी प्रतारणा (Infidelity) करतोय असं म्हणता येणार नाही कारण- जोडीदाराशी ‘सर्व पातळींवरची एकनिष्ठा’ हा प्रकारच वागायला अशक्य आहे! लग्नबंधनात मानसिक भावनिक आणि शारीरिक एकनिष्ठा अपेक्षिलेल्या असतात. पण केवळ शारीरिक बाह्यसंबंधांनाच ‘प्रतारणा’ समजलं जातं.. कारण मानसिक किंवा भावनिक बाह्यसंबंध बघता किंवा मोजता येत नाहीत! ]
म्हणून पूर्वीची आवडत असलेली कॉलेजमैत्रीण, किंवा मित्राची बायको, मैत्रिणीचा नवरा, किंवा ऑफिसमधील कलीग, अशा एखादया अप्राप्य मुलीशी/मुलाशी “स्वप्नरंजन प्रेम” करणं , मनातल्या मनात त्यांच्याशी पॅरेलल संसार करणं, हा देखील प्रेमविश्वातला बराचसा भाग व्यापून आहे.. म्हणजे हा सगळा प्रथमतः Infatuation चा भाग असतो, आणि त्या जोरावर आपण आपल्या कल्पनेतच त्या व्यक्तीशी मानसिक जवळीक केलेली असते.. हा एकतर्फी प्रेमाचा वरवर निरुपद्रवी वाटणारा प्रकार आहे.. पण यातून आपण आपल्या खऱ्या आयुष्यात अवाजवी अपेक्षांच्या कल्पना करत असू वा (लग्न झालेलं असेल तर) संसारात त्याचं frustration काढत असू तर ते मात्र चूक आहे.. असो..

बहुतांश व्यक्तींचं ‘आपण प्रेमात पडलोय’ या संकल्पनेवरच जास्त प्रेम असतं. म्हणजे, समोरच्या व्यक्तीपेक्षाही आपण प्रेमात आहोत ही भावनाच त्यांना जास्त सुखावह वाटत असते, नशा देत असते.. म्हणून सतत नवनवीन व्यक्तींच्या प्रेमात पडणारी मुलं मुली खरंतर आपल्या स्वतःच्याच प्रेमात असण्याच्या प्रतिमेवर लुब्ध असतात.. त्यांना प्रेमातलं नवखेपण हवं असतं, हुरहूर आकर्षण शारीरिक ओढही हवी असते, पण त्यासोबतची कुठल्याही प्रकारची जबाबदारी नको असते.. दुसऱ्यासाठी मनाविरुद्ध काही करणं त्यांना जीवावर येतं..
अशा स्वभावाच्या व्यक्तीच्या प्रेमात जर कोणी पडलं तर ते त्या व्यक्तीला स्वतःच्या सुखासाठी खूप राबवितात, वेठीस धरतात.. जो राबतोय, भोगतोय किंवा सहन करतोय त्या व्यक्तीला समोरच्याचं आपल्याला दिसणारं प्रेम हे ‘आपल्या गुणदोषांसकट आपल्यावर नाहीये, तर त्यांना हव्या असणाऱ्या आपल्यातल्या सोयीस्कर प्रतिमेवर आहे, आणि आपण तसं वागू तेंव्हाच ते आहे’, हे लक्षात येईपर्यंत बराच उशीर झालेला असतो आणि बरीच भावनिक गुंतागुंत देखील झालेली असते..
खरंतर, आपण प्रेमात पडतो म्हणजे प्रेमाबद्दल आपल्या मनात असलेल्या कल्पनेतील प्रतिमेच्या प्रेमात पडत असतो.. पण त्यातून लवकरात लवकर सत्यात पण यायला हवं.. कारण आपल्या मनातल्या प्रतिमेशी तंतोतंत मिळतंजुळतं असं कोणी नसतं. समोरची व्यक्ती ही गुणदोषांसकट स्वीकारावी लागते. तिच्यातील आपल्याला वाटणारे दोष बदलायला वेळ द्यावा लागतो, पेशन्स ठेवावा लागतो, तसंच तिला आपल्यालातले वाटणारे दोष बदलण्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्न करावे लागतात, आणि काही गुणदोषांचा जसा आहे तसा स्वीकार करण्याची तयारीही ठेवावी लागते..
आपली मानसिक जडणघडण आणि एकमेकांवरचं प्रेमच हा ‘समंजसपणा’ देतं.
म्हणून जिथं दुसऱ्याला आपल्या मनाप्रमाणे बदलवण्यासाठी त्रासदायक धडपड सुरू होते, तिथं प्रेम त्या समोरच्या व्यक्तीपेक्षा आपल्या मनातल्या प्रेमाच्या प्रतिमेवरच जास्त होत चाललंय, हे लक्षात घ्यावे.. ही गफलत वेळीच ओळखता आली तर ठीक, नाहीतर प्रेमाच्या असफलतेचं हेच मुख्य कारण बनतं..
जिथं प्रेम दाखविण्याची धडपड करावी लागते, तिथं पहिलं त्यातली ‘सहजता’ संपते, आणि मग हळूहळू प्रेमच संपतं, फक्त कमिटमेंट उरते.. अशा प्रेमाचा ओलावा संपलेल्या कमिटमेंटस् केवळ निभावून नेल्या जातात.. त्या दोघांनाही कळत नाही की नक्की काय बदललंय!.. हा म्हणत असतो, ‘तू बदललीये’ आणि ती म्हणत असते, ‘तू बदललाय.’.
पण खरंतर कोणी बदललेलं नसतं.. त्यांच्या प्रेमाचा ऍक्सिसच शिफ्ट झालेला असतो! आणि त्यासाठी त्यांचं एकमेकांनुरूप ‘न बदलणं’ च कारणीभूत ठरलेलं असतं.. त्यापेक्षा त्यांनी स्वतःच्या प्रायोरिटीच बदलवलेल्या असतात!

• डॉ सचिन लांडगे. भुलतज्ञ, अहमदनगर.

(क्रमशः)