डॉक्टर म्हणलं की लोकांच्या मनात काय येतं? पांढरा कोट घातलेला, शांतपणे व एकसुरी बोलणारा, अगदी माफक हसणारा, आणि कुठल्याही प्रसंगात चेहऱ्यावरची रेघही हलू न देता वावरणारा व्यक्ती लोकांच्या डोळ्यासमोर येतो..
खूप सारे लोक बहुतांश वेळा डॉक्टरांना भावनाशून्य समजतात.. पण खरंच असं असतं का?
माझ्या इंटर्नशिप ची पहिली नाईट ड्युटी आठवतीये मला.. एक Road traffic accident चा पेशंट कॅज्युल्टीत आलेला.. त्याच्या पायाचे हाड तुटून वीतभर बाहेर आलेले आणि त्याला गुंडाळून आणलेली चादर रक्ताने पूर्ण भिजलेली होती.. त्याची प्रायमरी ट्रीटमेंट माझे सिनियर करत होते, मी जवळ गेलो, ते दृश्य पाहिले आणि आपसूकच तोंडातून मोठयाने “अरे बापरे! एवढं ब्लड” असं बाहेर पडलं..
मला एक तास कॅज्युल्टीच्या बाहेर उभा राहायची शिक्षा मिळाली होती.. पहिला धडा हा शिकलो होतो की, पेशंटच्या स्थितीविषयी आश्चर्याचे अथवा दुःखाचे उद्गार त्यांच्यासमोर अजिबातच काढायचे नाहीत..
त्यामुळेच पेशंटची परिस्थिती कितीही खराब असो, किंवा आयसीयूमध्ये पेशंट कितीही सिरीयस असो, डॉक्टरांच्या चेहऱ्यावरची रेघही हलत नाही.. किंवा बोलताना त्यांची भाषा अथवा सांगण्याचा ‘टोन’ एका ठराविक मर्यादेच्या पुढे जात नाही..
याला ‘कठोरता’ म्हणतात का? की डॉक्टर भावनाशून्य असतात?
नक्कीच नाही.. याला स्थितप्रज्ञता म्हणतात.. किंवा Neutrality..
समजा, पेशंटमध्ये अपेक्षित सुधारणा होत नाहीत म्हणून डॉक्टरांचं अवसान गळालं तर चालेल का?
किंवा समजा, पेशंटच्या मलमूत्राच्या किंवा उलटीच्या वासाने डॉक्टरला किळस येऊन ट्रीटमेंटवर किंवा ऑपरेशनवर परिणाम झाला तर चालेल का?
किंवा, वेदनेने कळवळणारा रुग्ण बघून डॉक्टरची घालमेल झाली आणि त्याच्या हातून काही चुकलं तर चालेल का?
माझी रेसिडेन्सी चालू असताना, ऑफ-कॉलला मी मित्राच्या रूमवर गेलो. तो झोपला होता. मी त्याला मेस ला नेण्यासाठी उठवलं. मग माझ्या लक्षात आलं की तो नुकताच रडलाय.. त्याला खूप खोदून खोदून विचारलं तरी तो सांगेचना.. मग त्याच्या Co-JR ने सांगितलं की त्याच्या युनिटमध्ये एक डेथ झाली म्हणून तो डिस्टर्ब असू शकतो कदाचित.. तिथे महिनाभर एक पेशंट ऍडमिट होता, शेवटी गँगरीन झाला आणि सेप्टिसेमियाने गेला.. ह्या मित्राला रोज त्या पेशंटशी बोलून गप्पा गोष्टी करून थोडी त्याच्यात involvement झाली होती..
मग आम्ही मित्रांनी त्याला रूममधून बाहेर काढलं, जेवायला नेलं.. आणि सांगितलं की – तू असं कुणाकुणाचं वाईट वाटून घेणार आहेस.? मान्य आहे की आपल्या मनाला खूप लागतात या गोष्टी, पण त्याला नाविलाज आहे मित्रा.. आपणही माणसंच आहोत.. पण त्याने स्वतःवर किती परिणाम करून घ्यायचा ते आपलं आपण ठरवलं पाहिजे.. आनंदानं हुरळून जाणं आणि दुःखानं बेचैन होणं, या दोन्हीतली मधली अवस्था तुला आत्मसात करून घ्यायला हवी.. ती म्हणजे स्थितप्रज्ञता”..
मग कुठे तो मित्र नॉर्मल झाला..
बऱ्याचदा असं होतं, आयसीयूत काही दिवस एखादा पेशंट ऍडमिट असतो, त्याच्या नातेवाईकांना आपण ओळखू लागलेलो असतो, पेशंट आणि त्याचे नातेवाईक यांच्यात असलेल्या घट्ट attachmentची आपल्याला कल्पना आलेली असते.. पैशांची कशीबशी जमवाजमव करून ते नातेवाईक त्याला जगविण्याचा आटापिटा करताहेत हेही कळलेलं असतं.. पण उपचारांना तो साथ देत नाही.. एके दिवशी तो जास्त सिरीयस होतो.. मग त्याच्या नातेवाईकांना सिरीयसनेस सांगताना डॉक्टरला स्वतःलाच प्रचंड अपराध्यासारखं वाटत राहतं.. मग त्याची डेथ होते.. त्याच्या आईचा हंबरडा ऐकवत नाही.. वडिलांच्या नजरेला नजर मिळवू शकत नाही.. याच बॅकग्राउंडवर आपण उसना उत्साह दाखवत उरलेले पेशंट्स तपासतो, हॉस्पिटलमधली पुढची कामं करतो.. संध्याकाळी उदास मनाने हॉस्पिटलमधून आपण घरी येतो.. बायको पिक्चरला जाऊ या म्हणते, आपण नकार देतो.. ती ‘तुमचं हे नेहमीचंच असतं’ म्हणून चिडते.. मुलं बागेत न्यायचा हट्ट धरतात, रुसतात.. आपला उसना उत्साह संपलेला असतो.. आपण त्यांना नुसतंच जवळ ओढून घेतो.. कुठंच मन रमत नाही.. सगळं नेहमीसारखंच चाललेलं असतं, पण आपलं मन मात्र अजून त्या बेड नं ४ जवळच असतं!!
एखाद्या पेशंटच्या किंवा नातेवाईकांच्या आयुष्यातला तो एखादाच प्रसंग असतो.. पण डॉक्टरसोबत मात्र या गोष्टी नेहमीच घडत असतात.. त्याच्या कामाचा भाग असतो तो.. आणि तोच त्याच्या आयुष्याचा भागही बनलेला असतो..
फिजिशियन असो वा सर्जन असो, की खेड्यात प्रॅक्टिस करणारा जनरल प्रॅक्टिशनर असो, एकीकडे त्याचं हॉस्पिटलमधलं आयुष्य असतं, तर दुसरीकडे पर्सनल आयुष्य असतं.. हॉस्पिटल मधल्या गोष्टींचे पडसाद घरी पडू न देणे आणि कौटुंबिक गोष्टींचं प्रतिबिंब हॉस्पिटलमधल्या बाबीत उमटू न देणे, यासाठी प्रत्येक डॉक्टर अक्षरशः कसरत करत असतो..
डॉक्टर हा सुद्धा एक माणूसच आहे.. एक बटन दाबलं आणि ‘मूड चेंज’ केला, असं होत नाही.. आणि ते सोपंही नाही.. मग ‘भावनिक फरफट’ होत राहते.. स्थितप्रज्ञता प्रत्येकालाच जमेल असं नाही आणि ती प्रत्येकवेळी जमेल असंही नाही.. या सुखदुःखाच्या पलीकडं जाण्यासाठी इतके ऋषीमुनी झटतात, मग डॉक्टर तर साधा माणूस आहे..
इमर्जन्सी आणि क्रिटिकल क्षेत्रातले डॉक्टर्स तर रोज खूप मानसिक थकतात.. किंवा मग लवकर त्यातून बाहेर पडायचा प्रयत्न करतात, किंवा काही दिवसांनी क्रिटिकल पेशंट्स घेणे बंद करतात, किंवा खूप साऱ्या व्याधी स्वतःला घेऊन लवकर मरतात.. “प्रोफेशनल हझार्ड” आहे हा.. सर्वसामान्य लोकांना त्याची कल्पना येणं शक्यच नाही.. खूप प्रयत्न चालू असलेल्या पेशंटच्या साधं लॅब टेस्टस जरी आपल्या मनासारख्या आल्या नाहीत तरी मन बेचैन होतं.. बेडवर शांत झोपलेल्या पेशंटची दोन सेकंद पल्स जरी लागली नाही , तर अंगात जी भयाची वीज चमकून जाते त्याची काय किंमत करणार? साईडरूम मध्ये गाढ झोपलेलं असतानाही मॉनिटरच्या अगदी छोट्याश्या अलार्म ने पण जाग येते, आणि दिवसभरात जो थोडा थोडा “ऍड्रेनॅलीन सर्ज” होत राहतो, आणि शरीरावर विपरीत परिणाम करत राहतो, त्याची भरपाई पैशांत होऊच शकत नाही..
लेडी डॉक्टर्स तर जास्तच भावनिक असतात. नवरा पण डॉक्टर असेल तो तिचे ताण समजू शकतो, पण नॉन मेडीको व्यक्तीला तिचे ऑन-कॉल त्रास देतात, इमर्जन्सीज नकोसे वाटतात, मूड स्विंगज् टॉलरेट होत नाहीत.. एक फोन आला अन हीचा मूड एवढा का गेला, हे सांगितलं तरी कळू शकत नाही.. आपली जवळची नॉनमेडीको व्यक्तीच सर्वकाळ समजून घेऊ शकत नाही, तर मग परक्या समाजाकडून तर अपेक्षाच नाही..
पेशंटला आपल्या परीने कितीही योग्य ट्रीटमेंट देऊनही कधी उपचार साथ देत नाहीत, तर कधी शरीर साथ देत नाही.. मग पेशंट सिरीयस होतो, मग नातेवाईकांच्या प्रश्नांना उत्तरं देणं अवघड जातं.. डॉक्टर कधीही पेशंटचं वाईट व्हावं असं चिंतीत नसतात.. जे काही चाललेलं असतं ते पेशंटच्या भल्यासाठीच चाललेलं असतं, तरीपण “डॉक्टर तुम्हाला नव्हतं जमत तर सांगायचं ना, आम्ही पेशंटला दुसरीकडे नेलं असतं, तुमच्यामुळंच आमचा पेशंट सिरीयस झाला” असं जेंव्हा नातेवाईकांकडून ऐकावं लागतं तेंव्हा त्या डॉक्टरला खाडकन थोबाडीत मारल्यासारखंच होतं.. “शरीरानंच ट्रीटमेंटला साथ नाही दिली तर कुठंही घेऊन गेल्याने काही फरक पडला नसता”, हे ऐकायच्या पलीकडे गेलेले असतात नातेवाईक.. त्यातून जर तो पेशंट एक्सपायर झाला असेल तर शिवीगाळ, तोडफोड, मारहाण, बिल बुडविणे, यालाही सामोरं जावं लागतं.. हे काही नसेल तरी निदान नातेवाईकांचा तीव्र रोष तरी पत्करावा लागतो.. त्यांचं सगळं बोलणं शांतपणे आणि संयमाने ऐकून घ्यावं लागतं.. कालपर्यंत गोड बोलणारे, आर्जवं करणारे नातेवाईक अद्वातद्वा बोलत सगळं उकरून काढतात, सोबतचे इतरही लोक हात धुवून घेतात..
अशा वेळी त्यांच्याबद्दल किंवा समाजाबद्दल कसलीही कटुता मनात न बाळगता शांतपणे दुसरा पेशंट पहायला त्याच्याशी प्रेमाने बोलायला आणि त्याचंही व्यवस्थित ऐकून घ्यायला जी शक्ती लागते, तिलाच ‘स्थितप्रज्ञता’ म्हणतात.. आणि प्रत्येक डॉक्टर शिक्षण चालू झाल्यापासून ते आयुष्यभराच्या प्रॅक्टिस मध्ये ही स्थितप्रज्ञताच शिकत असतो..
समाज जरी आधीच्या डॉक्टरबाबतच्या अनुभवाचा राग मनात बाळगून किंवा समस्त डॉक्टर कम्युनिटीबाबतची कटुता मनात घेऊन डॉक्टरकडे आले तरीही डॉक्टर त्यांना ‘वैद्यकीय न्याय’ देण्याचाच प्रयत्न करतो.. गोष्टी जिथल्या तिथे विसरून जायला शिकणे, कुठलेही दुःख मनाला फार लावून न घ्यायला शिकणे ही भावनाशून्यता नक्कीच नाही..
डॉक्टरलाही प्रापंचिक जबाबदाऱ्या असतात, तोही कोणाचातरी मुलगा असतो, कोणाचा वडील असतो, कोणाचा नवरा असतो, कोणाचा भाऊ असतो.. हॉस्पिटलच्या बाहेर गेल्यावर हॉस्पिटलमधले छोटेमोठे वाईटसाईट प्रसंग विसरून जाऊन घरच्या सगळ्यांच्या अपेक्षांनाही त्याला उतरावे लागते..
हॉस्पिटलमधल्या गोष्टींचं प्रतिबिंब घरात पडू न देणं, आणि घरच्या प्रापंचिक गोष्टी हॉस्पिटलमध्ये येऊ न देणं यासाठी झगडणं ही भावनाशून्यता नसते..
डॉक्टरही एक माणूस आहेत.. समाजाचा एक भाग आहेत.. डॉक्टरांनाही भावना असतात.. डॉक्टर कविता करतात, डॉक्टर गाणी म्हणतात, डॉक्टर लिखाण करतात, नाटक-सिनेमे पाहतात, प्रेमात पडतात, हसतात खेळतात, पिकनिकला जातात, मद्य पितात, रडतात भांडतात.. डॉक्टर चारचौघांसारखं सगळं करतात.. पण पेशंट तपासताना मात्र ते एकदम ‘प्रोफेशनल’ बनतात.. ते महत्वाचं आहे..
तुम्ही वैयक्तिक आयुष्यात काहीही करा, काहीही असा.. पण व्यवसाय करताना मात्र तुम्ही ‘प्रोफेशनल’च असलं पाहिजे..
कधी काळी आपल्या संस्कृतीनं डाॅक्टरला देवत्व बहाल केलं होतं… रूग्णांना वेदनामुक्त करणारी, जीवनदान देणारी व्यक्ती देवाचाच अंश आहे, हा विचारच किती थोर आहे..! पण मित्रांनो, डॉक्टरला मात्र मुळात देवत्व नकोच असतं.. कारण वैद्यकीय क्षेत्राला मर्यादा (limitations) आहेत याचं भान डॉक्टरला पदोपदी असतं आणि समाजानं ते ठेवावं ही त्याची अपेक्षा असते..
पण होतं काय.. जिथे चांगलं असतं तिथे वाईट ही असतं.. तसंच या व्यवसायामधेही काही विकृत प्रवृत्तीची माणसं आहेत.. अगदी माणुसकीला काळीमा फासणाऱ्या घटना यांच्याकडून होतात… मग पूर्ण वैद्यकीय क्षेत्रच टार्गेट होतं.. आणि दुर्दैव असं की, आपल्याला स्वार्थी भ्रष्ट राजकारणी चालतात.. कित्येक भ्रष्ट, चारित्र्यहीन लोकांना तर समाज पायघड्या घालतो, पण कुठे एखादया शिक्षकानं गैरवर्तन केलं की पूर्ण शिक्षणक्षेत्र बदनाम होतं.. एखादया डॉक्टरनी चूक केली की पूर्ण वैद्यकीय क्षेत्रच टार्गेट केलं जातं..
डाॅक्टरी व्यवसायाविषयी कोणत्याही निष्कर्षावर येण्याआधी डॉक्टरांवर कुठले ताण तणाव असतात, कसल्या कसल्या लोकांशी डॉक्टरला रोज किती तोंड द्यावं लागतं, तेच तेच प्रश्न विचारून लोक किती छळतात, तेच तेच समजून सांगताना किती नाकी नऊ येतं, वेगवेगळ्या प्रकारचे लोक डॉक्टरांशी कसं बोलतात, आजूबाजूला नकारात्मक मानसिकता असताना वावरणं किती कठीण असतं, याचा अनुभव घेण्यासाठी लोकांनी डॉक्टरसोबत एक दिवस जरूर घालवावा.. एखादी गुंतागुंतीची शस्त्रक्रिया जरूर पहावी.. एखादे ओळखीचे डॉक्टर गाठून एखादी डिलेव्हरी पहावी.. अथवा ICU मधे किंवा कॅज्युअल्टी मध्ये एखादा दिवस घालवावा.. कुणाचंही मत खात्रीने बदलेल, याची मी गॅरंटी देतो.!!