मी जर लिहिले की, “चंद्र पृथ्वीभोवती फिरतो, हे चूक आहे”, तर माझ्या वर टीका होईल.

पण हे वाक्य खरंच चूक आहे. चंद्र पृथ्वीभोवती फिरत नाही, तर ते दोघेही एका कॉमन barycentre भोवती फिरतात. चंद्रपृथ्वी जोडीच्या बाबतीत तो barycentre पृथ्वीच्या परिघाच्या आत आहे, म्हणून आपल्याला पृथ्वी स्थिर(चंद्राच्या सापेक्ष) तर चंद्र पृथ्वीभोवती फिरतोय असं वाटतं. पण चंद्र पृथ्वीभोवती फिरतोय हे scientifically inappropriate आहे. (याबाबत अधिक माहिती देणारा एक random video मी कॉमेंट मध्ये दिला आहे). असो..

हे उदाहरण एवढ्यासाठीच दिलं की, आपल्याला एखादी गोष्ट चूक वाटतेय, तर कदाचित आपलं ज्ञान तोकडं पडत असेल, ही शक्यता बरेच जण विचारात घेत नाहीत.

विचारी व्यक्तींकडून आपल्या पठडीबाज मतांना धक्का बसेल असं काही लिहिलेलं जेंव्हा आपण ऐकतो वाचतो, तेंव्हा त्याला कसे react करावं, याची पण एक पद्धत आहे. त्याने/तिने कुठल्या perspective ने लिहिले असेल, उद्देश काय असेल, एकांगी लिहिलंय असं वाटलं तर अजून काही बाजू विचारात घेतल्या नसतील का, वगैरे असे प्रश्न पडायला हवेत आधी.. मग एकतर त्याच्या/तिच्याशी यावर चर्चा होऊ शकते , किंवा मग त्याबाबतच्या स्पष्टीकरणाची आपण वाट पाहू शकतो, किंवा असहमत असल्याचं नोंदवू शकतो.. वेळ आणि गरज असेल, तर ती असहमती का आहे, किंवा कुठल्या कुठल्या मुद्द्यांवर आहे, ते सांगू शकतो.. नाहीतर सरळ इग्नोर करू शकतो.
पण लगेच, “मूर्ख आहे तुम्ही unfriend करतोय/करतेय मी तुम्हाला”, किंवा “वेडा झालाय तो काहीही लिहितोय”, असं म्हणत शिव्यागाळी वर यायचे अनेक प्रकार सध्या आपल्याला वाढलेले दिसतात. स्वतःला ज्ञानी म्हणवणारे किंवा स्वतःला पुरोगामी म्हणवणारे लोक देखील यात सामील असतात.

जेंव्हा आपण आपल्या मतांच्या (किंवा सार्वजनिक मान्यतांच्या) विरोधातले काही वाचतो/ऐकतो तेंव्हा आपण त्याला react कसे करतो यावरून बऱ्याच गोष्टी कळत असतात. आपला त्या गोष्टीकडे बघण्याचा दृष्टीकोन कसा आहे (म्हणजे आपण त्याबाबत किती हळवे आहोत?), आपल्या प्रायोरिटीज काय आहेत (आयुष्यात आणि फेसबुकवर पण), आपले संस्कार (स्वभाव या अर्थाने), आपला EQ (आपली Anger मॅनेजमेंट) वगैरे अनेक.. असो..

फिजिक्स फिलॉसॉफी आणि सायकियाट्री हे तीन माझे आवडीचे विषय. यातलं सायकियाट्री आम्हाला अभ्यासक्रमात होतंच, फिलॉसॉफी मी 2nd yr MBBS पासून वाचतोय, आणि फिजिक्स मी PG नंतर वाचून काढलं. आजही या तीन विषयांचा माझा अभ्यास चालूच असतो. यासोबतच, समाजशास्त्र मानववंशशास्त्र आणि उत्क्रांतीशास्त्र हे देखील मी सध्या अभ्यासत आहे.

हे विषय तुम्हाला जगाकडे आणि जगण्याकडे बघण्याची एक वेगळीच दृष्टी देतात. विचारांना रॅशनल करतात. ही दृष्टी मिळाली की मग तुम्ही एककल्ली विचार तर करू शकत नाहीतच, पण कुठल्याही गोष्टीबाबत बोलताना probability च्या भाषेत बोलू लागता. “आपलं ते खरं” असं म्हणायच्या ऐवजी, “खरं ते आपलं” म्हणू लागता. आणि जे आज “खरं” आहे, असं आपण म्हणतोय, तेही सापेक्ष असतं, याची जाणीव होऊ लागते. Anthropology, Social science आणि Psychology वाचलं तर धर्मसंस्था, राजकारण, पुरोगामी, फेमिनिझम याकडे व्यापक नजरेने बघता येते.

Psychiatry वाचल्यावर मानवी मनाच्या वेगळ्याच जगाचे दर्शन घडते. व्यक्ती कशा कशा प्रकारच्या असतात, त्या तशा का वागतात, राग लोभ मत्सर कसे जन्म घेतात, लैंगिक तृप्ती/अतृप्तीचा किती role असतो, माणसांचे विचार (Thought process) कसे बनतात. असं सगळं वाचल्यानंतर तुमचा माणसांकडे बघण्याचा दृष्टीकोनच बदलतो. साधी व्यक्ती असो किंवा विकृत असो, तुम्हाला त्याचा राग येण्याऐवजी तुम्ही त्यांच्याकडे पेशंट म्हणून बघू लागता. तुम्हाला त्याच्या वागण्यामागची कारणमीमांसा आधी दिसते. मग तुमच्या मनातल्या “रागाची” जागा, “करुणा” घेते.. अशा वेळी कळतं की Idealism सदासर्वकाळ expect करणं किती अवघड आहे. कधी कधी तर आपण आपल्या “जीन्स”च्या आणि हॉर्मोन्सच्या हातातले परिस्थितीजन्य खेळणे वाटू लागतो.

हे सगळं एवढ्यासाठीच सांगितलं की आपण कुठल्याही गोष्टीच्या जितकं खोलात जाऊ, जितकं आपलं ज्ञान वाढवू , तितकी आपली आपल्याच विचारांच्या डबक्यातून बाहेर पडायची शक्यता वाढते. आपली कोणत्याही गोष्टीकडे बघण्याची Tubular vision कमी होत जाते.

मग फेसबूकवरचे सगळे वाद आपल्याला डबकं वाटायला लागतात. ह्याला unfriend करा, त्याला ब्लॉक करा, आज मी लिस्ट साफ केली, वासर चांगलं झोडपलं, हे सगळे लुटुपुटुचे खेळ वाटू लागतात.

जितकं आपण ज्ञान वाढवत जाऊ जितकं जास्त वाचू, तितकं आपल्याला एक गोष्ट कळते, ती म्हणजे – आपल्याला अजून बरंच काही कळत नाही..
सॉक्रेटीस म्हणाला होता, The only thing I truly know is that, I know nothing..

– डॉ सचिन लांडगे.

**